Autorka noty: Anna Putkowska

NIEMCY ZACHODNIE, przełom XII i XIII w. 

MSPL 2902

Biblioteka Diecezjalna w Pelplinie, 2(3)
na wyklejce: „Liber monasterij Pulpelyn” oraz na k. 2r: „Liber marie in polplin”

 

Podłoże pisarskie: żółtawy, miejscami wręcz szarawy, sztywny, matowy, nie barwiony pergamin, wym. kart 43,5 × 30 cm; grubiść 0,2 – 1,53 mm [ppomiary kolejno przy krawędzi – margines dolny (środek) – margines zewnętrzny (środek), margines górny (środek). K. 1: 0,3–0,32–0,28–0,42–0,8 mm; k. 8: 1,53–1,05–0,95–0,28–0,31 mm; k. 11: 0,45–0,32–0,45–0,31–0,40 mm; k. 12: 0,3–0,5–0,5–0,43–0,37 mm; k. 15: 0,84–0,40–0,36–0,45–0,41 mm; k. 16: 0,29–0,27–0,22 –0,26–0,26 mm; k22: 0,40–0,71–0,82–0,83–0,6 mm; k. 24: 0,36–0,33–0,35 mm; k. 43: 0,29–0,5–0,4–0,35–0,32 mm; k. 51: 0,54–0,74–0,68–0,76–0,5 mm; k. 96: 0,21–0,18–0,26–0,22–0,23 mm; k. 11: 0,3–0,28–0,23–0,24–0,27 mm]. Pergamin ma liczne skazy (dziury), które powstały najprawdopodobniej naturalnie podczas przygotowania zwierzęcej skóry (garbowania). Cechują je charakterystycznie zaokrąglone, żelatynizowane brzegi oraz nie zakłócony ciąg tekstu wpisanego przez skrybę. Gdzieniegdzie widać próby ich reparacji w formie szyć, które wykonano za pomocą nici.

Zawartość: łac.,  homilie, pars hiemalis, na niedziele od Zielonych Świąt do Wszystkich Świętych autorstwa Bedy Czcigodnego – „Homiliarius continens homiliae evangeliorum dominicalium Badae Venerabilis, Maximi episcopi, S. Gregorii, S. Hieronimi, Fulgentii, Isidori Hispalensis, Ambrosii et Hilarii”. Każde kazanie rozpoczyna inny, wybrany cytat z ewangelii św. Marka, Mateusza, Jana lub Łukasza oraz wyrażenie: „In illo tempore…” („w owym czasie”). Homilie zakończone są zwrotem „Per Dominum nostrum Iesum Christum, cum Spiritu Sancto, vivit et regnat in saecula saeculorum” („Przez Naszego Pana Jezusa Chrystusa, który z ojcem i Duchem świętym żyje i króluje na wieki wieków”).

Blok: 132 karty; 17 składek z przewagą kwaternionów (I – 4+4, II – 3+3, III–XIV – 4+4, XV – 3+4, XVI– 4+4, XVII – 4+3). Anomalie w składce drugiej wiążą się z brakiem całego bifolium, które stanowiło pierwszą
i ostatnią kartę składki. W składce piętnastej brakuje pierwszej karty, która została wycięta. Składka ostatnia zbudowana była z czterech bifoliów; niestety brakuje ostatniej karty, która została wycięta. Blok nie zawiera dodanych później kart i nie zachował się w całości. Został utworzony poprzez zszycie na okrętkę nicią, stąd na obleczeniu grzbietu dostrzegalne są garby, które zostały wzmocnione szyciem. Wszystkie składki połączone są za pomocą sześciu skórzanych, podwójnych zwięzów o grubości ok. 3 cm, z wyjątkiem skrajnych – górnego i dolnego, które mają ok 1,5 cm grubości, rozstawionych co ok. 6 cm.

Mise-en-page oraz pismo: schemat pisarski wykreślony rozwodnionym inkaustem; na brzegagach kart zachowane dziurkowanie. Zapis obustronny, w dwóch kolumnach, czarnym inkaustem na bazie cynku; ekstura gotycka jednej ręki, cechy zapisu: 2. poł. XII w.,  (ta sama ręka w kod. BDP 1(2)). Rubrykowanie wykonane inną ręką, czerwonym inkaustem na bazie cynobru i minii ołowiowej (XRF), które wyszczególnia święto,o którego przypisane jest kazanie oraz autorów komentarzy do homilii. Pojedyncze dopiski skryby. Liczne dopiski różnych rąk. 

  
       

  
Schemat pisarski stylusem, dziurkowanie ostrym narzędziem czworokątnym ostrzu oraz zapis, mikrofotografia, M. Jakubek-Raczkowska 


Szycie bloku, ot. A. Putkowska                  

 

                                 

Dekoracja

Pojedynczy barwny inicjał roślinny malowany kryjąco i złocony złotem płatkowym – – L(iber) (8 × 9,7 cm) na k. 4r, poprzedzający kazanie na dzień Zielonych Świąt. Wpisany w pole o kształcie leżacego prostokąta. Litera jest krzywoliniowa, ostro złamana, zakończona u góry sercowatym splotem, ujmująca ostre rogi jej zakończenia. Z korpusu wyrastają wielobarwne elastyczne pędy, których zakończenia zdają się na końcach wypuszczać owalnie zakończone trójliście. W odróżnieniu do inicjału w pierwszym tomie tutaj szkielet stanowi sama litera, a przeplatające się wici nie grają konstrukcyjnej roli i nie są uporządkowane symetrycznie. Pozioma kreska inicjału na końcu wypuszcza wić,przeradzającą się w wielopłatkową wzorzystą palmetę. Sposób malowania cechują tonalne przejścia kolorów oraz czarny kontur. Kompozycję – mimo pozornego chaosu – charakteryzuje przemyślany układ, z równomiernym wypełnieniem pola inicjału, a złote tło podbija tę złożoną kompozycję.

 

   
K. 4r, fot. A. Putkowska

 
K. 4r, NIR, fot. J. Raczkowski 


Inicjał na k. 4v, fot. A. Putkowska


Inicjał na k. 1v, widok w NIR, fot. J. Raczkowski 

        
Inicjał na k. 4r, mikrofotografie, fot. M. Jakubek-Raczkowska 

 

 

Sześć rysunków zoomorficznych – 5 przedstawiających ciała smoków, wykonane głównie zielonym inkaustem na bazie miedzi,  wypełnione gdzieniegdzie czerwienią na bazie rtęci z domieszką ołowiu oraz żółcienią (inkaust
trójskładnikowy: rtęć, ołów i żelazo). Przedstawienia niewielkich rozmiarów smoków znajdują się na kartach: 77v – (6 × 1 cm), 80r – (7,5 × 1 cm), 85v – (7,5 × 1,5 cm), 96v – (6,5 × 1 cm), 118 – (5,5 × 1 cm) – jeden na k. 74v (11 × 2,5 cm) przedstawiający cętkowane zwierzę kotowate: jaguara, geparda lub lamparta. Wszystkie prezentowane smoki posiadają niewielkie skrzydła; smoki malowane zielonym inkaustem mają skrzydła przy sobie lub opadające, a smok wykonany czerwonym inkaustem ma rozpostarte skrzydła jakby leciał bądź dopiero co wylądował. Smoki mają różne umaszczenie – łuski (85v, 96v), cętki (77v) – podkolorowane żółcienią, co niestety jest już słabo widoczne (80r, 118r). Tułowia stworów mają różne zakończenia zamiast ogonów: pojedynczą spiralą (77v, 118r), palmetką o półokrągłych wypustkach z jednej strony i gładkim ścięciu z drugiej (96v), pojedynczą spiralą i palmetką na końcu (o takiej samej formie co na k. 96v) oraz z potrójną spiralą (k. 85v). Dwa z nich – na k. 77r i 80r – mają wyciągnięte czerwone języczki. Smoki zostały dorysowane do inicjałów i są od nich niezależne: ich formy nie rozwijają się z kształtu litery, bardzo często jedynie do niej blisko przylegając.


Rysunek smoka na k. 85v, fot. A. Putkowska 

Liczne inicjały sylwetowe, kaligraficzne; czerwone (cynober z minią ołowiową. z licznymi metalicznymi wykwitami rtęci) i zielone (zieleń miedziowa); gdzieniegdzie pojawiają się inicjały podmalowane  rozwodnionym ugrem. Malowane trzony liter mają dekorację w rezerwie, o kształtach takich jak: pionowe lub półokrągłe „pęknięcie” korpusu litery, łamany zygzak, okuciowa przepaska (różnej szerokości), czterolistna przewiązka, pojedyncza plecionka. Inicjały są dwubarwne, malowane z użyciem czerwonego i zielonego inkaustu. Dekoracja protofiliganowa w odwrotnej barwie, powtarzalna, opiera się na motywie skrzydełkowym, palmetowym. 

 

 


Inicjały sylwetowe z protofiligranem, fot. A. Putkowska 

   
Podmalowanie ugrem, obraz mikroskopowy, fot. M. Jakubek-Raczkowska 

     
Wykwity rtęciowe na powierzchni czerwonych plam, obraz mikroskopowy, fot. M. Jakubek-Raczkowska 


Szczegóły opracowania kaligrafii, obraz mikroskopowy, fot. M. Jakubek-Raczkowska 

 

_________________________________________________

 

Oprawa

Okładzina najprawdopodobniej z desek dębowych (brak dostępu do sztorca deski uniemożliwia pewną identyfikację, ale drewno widoczne jest w ubytkach obleczenia; o wym. 44 × 30,5 cm i grubości ok. 1,5 cm; oprawa najprawdopodobniej integralna z kodeksem, reprezentuje typ tzw. oprawy romańskiej – z prostym grzbietem. Powleczona jest silnie pociemniałą (dawniej białą), sztywną skórą, gładką w  dotyku, z płaskimi mosiężnymi listwami wzdłuż krawędzi, o szer. 2,5 cm, tworzącymi bordiury, a dzięki zagięciu na sztorce desek – także wzmocnienie obu okładek (po cztery listwy na każdej, przybite gwoździkami). W centralnej części przedniej oprawy znajduje się ponadto połowicznie zachowana plakieta o średnicy 7 cm, do której najprawdopodobniej przymocowany był guz centralny. Cała oprawa posiadała w narożnikach kwadratowe plakiety (3,5 × 3,5 cm) z ochronnymi guzami, których kształt jest widoczny jako jaśniejsze miejsca na skórze. Dodatkowo zachowały się mocowania po zapinkach w formie prostokątnych plakiet (3,2 × 4,5 cm) przymocowanych na sześć gwoździków każda. Okładzina tylna, oprócz mosiężnej opaski analogicznej jak na przedniej, zachowała jeszcze na krawędzi dwie metalowe plakiety, do których przymocowane były rzemienne paski, które służyły do zapięcia księgi, wykonane z kilku warstw skóry, z których wierzchnia była barwiona w odcieniu purpurowym. Elementy metalowe występujące w narożnikach, umocnienia zapięć oraz plakieta centralna były ażurowe i posiadały barwiony na czerwono podkład, co wzbogacało dekoracyjny efekt oprawy.

Wewnętrzne powierzchnie okładzin są wyklejone pojedynczymi kartami pergaminowymi. Na wyklejkę przednią, dodaną wtórnie, została przeznaczona karta pergaminowa z powstałego później rękopisu, obustronnie zapisana,
docięta pod wymiar deski. Na widocznej stronie tekst został wpisany czarnym inkaustem w czterech kolumnach i rozróżnić można dwie ręce kopistów. Ponadto na karcie występują dopiski wykonane tą samą ręką co dwie środkowe kolumny. W górnej części karty widnieje napis „liber monasterii/pulpelyn” informujący o przynależności kodeksu do librarii w Pelplinie. U dołu karty zapisana jest w systemie rzymskim liczba 13, która być może miała wskazywać na rok powstania kodeksu. Na samej górze karty wykonany czerwoną kredką jest numer 53 oraz B147. Wyklejka dolna to niezapisana karta z widocznymi dziurami powstałymi podczas procesu przygotowawczego skóry oraz z mechanicznymi uszkodzeniami pergaminu. W centralnej części znajduje się pieczątka Biblioteki Seminarium Duchownego w Pelplinie oraz nad stemplem – tak jak na wyklejce przedniej – zapisana jest w systemie rzymskim liczba 13. Dodatkowo obok pieczątki własnościowej również grafitem wpisana jest aktualna sygnatura.

   Okładzina przednia, fot. A. Putkowska 

 

 

______________________________________________________________________________________________________________